Merhaba. Gene türev uygulamalarına devam ediyoruz yeni bir yöntemle yeni bir problem türüyle. Burada en iyiyi aramaya çabalıyoruz. Ama belli bir kısıtlama altında. Bakınız bu problem nasıl oluşuyor. Genel teoriye girmeden önce bir örnekle başlayalım. Örnek çok basit, geometriden de biliyorsunuzdur. Çevresi aynı olan yani çeperi aynı olan dikdörtgenler arasında en geniş alanı olanın boyutunu bulunuz. Şimdi bu sözel problemi. Matematiksel gösterime gelelim. Bir diktörtgen var. Bi kenarı x. Öbür kenarı y. Biz bunun en büyük alanını bulacağız. Bu x, e, dikdörtgenler arasında. Ama şöyle bir kısıtlama da var. Eğer kısıtlama olmazsa en büyük alan sonsuzdur. Kısıtlama olduğu için zaten bir en iyiyi arama problemi oluşuyor. Çeperi de diyoruz bunun aynı olacak bütün dikdörtgende. Mesela böyle bir dikdörtgen aldığınız gibi şöylesine bi dikdörtgen de alabilirdiniz. Şöyle gayet yassı bi dikdörtgen de alabilirdik. Bütün bu çeperi aynı kalmak şartıyla sonsuz tane dikdörtgen var. Biz bunlar arasında alanı en büyük olanını buluyoruz. Şimdi alan bi kenarı x'se bu dikdörtgenin, öbür kenarı y ise x y olur. Yani x ve y'nin iki değişkenli fonksiyonun yapısı x y'dir. Burada x artı y eşittir p yani p yarı çeper oluyor bu tam çeper iki p olmak üzere. Bu bir kısıtlama. Çünkü x ve y'nin artık tamamen bağımsız olduğunu kabul edemiyoruz. O zaman x ve y tamamen bağımsız olsa sonsuz olacak alan yani bir optimizasyon problemi en iyiyi bulma problemi kalmayacak. Buna da x artı eksi p eşit sıfır diyelim. Bu da gene x ve y'nin fonksiyonu olan iki değişkenli bir fonksiyon. Ona da g x y diyelim. Dolayısıyla problemin genellemesinde bize verilen bir z eşittir f x y fonksiyonunun g x y eşittir sıfır kısıtlaması altındaki en iyi çözümünü bulmak istiyoruz. Şimdi biz bu problemi anlamaya çalışalım. z eşittir x y bir eğer yüzeyi gösteriyor. Bunu birinci kısmın özetleri arasında kolaylıkla bulursunuz. Biraz daha ayrıntılı hatırlamak isterseniz birinci kısmın notlarına da bakabilirsiniz. Bunun eşit değer çizgilerini yaparsak, yani z eşittir bir sabit dediğimiz zaman y eşittir o sabit bölü x. Bunun bi hiperbol olduğunu biliyoruz. Bu hiperboller de bunlar. Diğer taraftan x artı y eşittir p diyoruz. Buna da p'yi de somutlaştırmak için burada konuyu iki seçelim. Bu da bi doğru. y eşittir sıfırda ikiden geçen x eşittir sıfırda ikiden geçen, eğimi de eksi bir olan bu doğru. Bakınız bu doğruyu çizince de bu eşit değer çizgilerinden bi tanesine teğet geliyor. Şimdi biz bunu nasıl çözebiliriz? Bu değişik yönlerden çözülebilir. Üç değişik yoldan çözülebilir. Madem ki elimizde x'le y arasında bi ilişki var buradan y'yi çözüp bu fonksiyonda yerleştirdiğimiz zaman bu iki değişkenli fonksiyonu tek değişkenli fonksiyona indirgeriz. Yani işlem şu: z eşittir x y'ydi. Ama x artı y de p'ydi. Buradan y'yi çözdüğümüz zaman p eksi x olur. Demek ki x çarpı p eksi x. Gördüğünüz gibi bu sadece x'e bağlı tek değişkenli bir fonksiyon. Bunun en büyük en küçük değerini bulmak çok kolay. Bunun bu z'nin x' göre türevini aldığımız zaman bakınız buradan p eksi x kareden de iki x gelip eşittir sıfır. Buradan da x p bölü iki. x p bölü iki olunca da y de p bölü iki yani bu dikdörtgenler arasında, çeperi aynı olan dikdörtgenler arasında alanı en büyük dikdörtgenin bi kare olduğunu buluyoruz. Bunu zaten geometriden de biliyoduk. Buna karşıt gelen en büyük alan da x ve y'yi p bölü iki seçtiğimiz zaman gördüğünüz gibi buradan p kare bölü dört çıkar. Bu işlemi görsel olarak da canlandırabiliriz. z x düzleminde gördüğünüz gibi böyle bir parabol var. Bu parabol aşağı bakan bir parabol. x eşittir p'de sıfır. x eşittir sıfırda gene sıfır. p bölü ikide de en büyük değerine ulaşıyor. Bunun ikinci bi yolu daha var. Bu ikinci yolu zincirleme türev kuralıyla çözmek. Çünkü biz bu kısıtlamadan y ile x arasındaki fonksiyonu biliyoruz. Demek ki y x'in bir fonksiyonu. Total tam türevi hesaplarsak f'nin x'e göre tam türevi, f'nin x'e göre kısmi türevi artı f'nin y'ye göre kısmi türeviyle y'nin x'e göre türevidir. Bunu kullandığımız zaman bakınız x'e göre kısmi türev y buradan. Artı y'ye göre kısmi türev x. y'nin de x'r göre türevi eksi bir. Buradan hemen gördüğünüz gibi iki denklem var y ve x için. Ve buradan da zaten y eksi y'nin p eksi x olduğunu biliyoruz. Veyahut da bunu düzenlersek y artı x eşittir p. Buradan da, tam türevden de eksi x artı y bulduk. İki bilinmeyenli iki denklem. Bunu çözdüğümüz zaman da gene bi önceki örnekte olduğu gibi x'in ve y'nin değerlerinin bunu en büyük yapan değerlerinin p bölü iki olduğunu buluyoruz. Olması gerektiği gibi aynı sonucu elde ediyoruz. Dolayısıyla ilk problemde bilinmeyen sayısını azalttık. Nasıl azalttık? Bu kısıtlamayı kullanarak y'yi x cinsinden yerine koyduk tek değişkenli bir fonksiyon haline getirdik. Burada iki değişkenli tuttuk. Ama bu iki değişkene zincirleme türev kuralını kullanarak bu zincirleme türev kuramın, yönteminde de x'le y arasındaki kısıtlamayı kullanarak bulduk. Yani burada denklem ve bilinmeyen sayısını değiştirmedik. Denklem de iki bilinmeyene iki denklem oldu. Bi önceki yapıda bi bilinmeyene bi denkleme indirdik. Şimdi ne olabilir diye düşünebilirsiniz. Önce bilinmeyen sayısını azalttık. Burada bilinmeyen sayısını aynı tuttuk. Bir de diyebilirsiniz ki belki bilinmeyen sayısını artırarak bir şey yapılabilir. Gerçekten işte bu da üçüncü yöntem oluyor. Burada şöyle: Bize z eşittir x y verilmişti. Bi de bu kısıtlama var. Şimdi bu kısıtlamayı buraya eklersek ama sıfır olarak, x artı y eksi p diye düşünelim. x y'den eksi olarak sıfırı çıkarırsak veyahut eklersek nasıl baktığınıza bağlı bu sefer üç bilinmeyenli bir denklem elde ediyoruz. Bi üç bilinmeyenli bir fonksiyon elde ediyoruz. x'in y'nin ve bu sıfırı çarpan katsayının. Çünkü bunu bi şeyle çarpmamız lazım çünkü sıfırı neyle çarparsanız gene sıfır olacak. Dolayısıyla burada bir serbestlik, esneklik var. Demek ki problemi burada kısıtlaması olmayan, çünkü burada kısıtlamayı içeriyor bu yeni fonksiyon ama değişken sayısı üç olan bir probleme genişlettik. Şöyle düşünebiliriz: İlk yaklaşımda iki boyutlu uzaydan çünkü x ve y serbest bağımsız değişkenleri vardı. Bi tanesini kısıtlamayı kullanarak azalttık ve tek boyutlu uzaya indirgedik yani daralttık uzayı. İkinci yöntemde daraltmadık. Aynı bıraktık. Burada ise uzayı genişlettik. İki boyuttan üç boyuta genişlettik. Yapay da görseniz yeni bir bilinmeyen, yeni bir değişken ekleyerek. Şimdi burada demek ki artık kısıtlama kalmadı. Kısıtlamayı içeriyor bu yeni fonksiyon. Bu fonksiyonun uç değerlerini bulmak demek, bunun birinci türevlerinin sıfır olması demek. g'nin bu büyük g fonksiyonu dedik buna, x'e göre türevi sıfır, y'ye göre türevi sıfır, landa'ya göre de değeri sıfır. Landa'ya göre e türev fevkalade basit çünkü landa burada doğrusal olarak kendi başına görünüyor. Dolayısıyla landa'ya göre türevi aldığımız zaman bu kısıtlamadan başka bir şey çıkmıyor. Dolayısıyla kısıtlamayı burda tekrardan elde ediyoruz. Ama burada gördüğünüz gibi bilinmeyen sayısını artırdık ama buna karşılık denklemlerimiz çok basitleşti. Bu üç bilinmeyenli daha basit denklemlerden hemen görürüz. Burdan y'nin landa x'in de landa olduğunu anlıyoruz. Burdan x'e y'nin eşit olduğunu buluyoruz. x'le y eşitse bunları bu üçüncü denklemde yerleştiriyoruz. Burdan da x'in ve y'nin teker teker p bölü iki olduğunu görüyoruz. Şimdi demek ki üç değişik yöntem yaptık. Şimdi bun, bunlardan hangisini kullanalım? Bu landa'ya lagrange çarpanı deniyor. Dolayısıyla yöntemlerden bir tanesi burada incelediğimiz yöntem kısıtlamalar altında uç değerler ve lagrange çarpanı. Şimdi sizi bir yere oturtsalar dar böyle, uzayınızı daraltsalar biraz sıkıntı olabilir. Burda uzayı genişletiyorsunuz. Daha bir ferah uzaya getiriyorsunuz gibi bakabilirsiniz. İşte bu lagrange yöntemi hesapların en kolay yapılabildiği yöntemdir. Bunun eşdeğerleri var, bu örnektede gördüğümüz gibi ama örnek çok basit olduğu için kısıtlama çok basit, buradan y'yi hemen x cinsinden bulabildik. Ama düşününüz ki burası karışık bir denklem olsaydı, burdan y'yi x cinsinden çözemeyebilirdik. Çözemeyince de ikinci yöntemi ve birinci yöntemi kullanamazdık. Geriye sadece bu lagrange yöntemi kalırdı. Onun için lagrange yöntemi önemli. Bazı durumlarda, çok basit problemlerde her üç yöntem de kullanılabilir. Hatta ilk ikisini daha kolay bile görebilirsiniz. Ama gerçek problemlerde y, verilen kısıtlamadan y'yi x cinsinden çözmek pek kolay olmaz. Onun için bu lagrange yöntemi önemlidir. Bir örnek daha yapalım. Bunu ama ödev olarak yolunu gösterip sizin bulmanızı istiyorum. Toplamları bir ve karelerinin toplamı da en küçük olan iki sayıyı bulalım istiyoruz. Bunu biraz önce yaptığımız gibi tek değişkenli fonksiyona indirgemeyle, zincirleme türev kuralını kullanarak iki değişkenli ve lagrange çarpanını kullanarak üç değişkenle bulmak istiyoruz. Bu problemin bir eş anlamıda var. x artı y eşittir bir bir doğru. Düzlemde bir doğru. Burdan koordinat denkleminin, koordinat takımının başlangıcına en kısa yolu düşünürsek x kare artı y karedir. Bu çizgi üzerinden merkeze uzaklık x kare artı y karedir. Bu da kısıtlama. İşte bunun da, gene burada da çok basit bir denklem var kısıtlama olarak. Burdan y'yi çözebiliriz x cinsinden. Dolayısıyla birinci ve ikinci yöntemleri uygulamak mümkün olur. Ama bunu birde lagrange çarpanıyla yapmak istiyoruz. Kolaylıkla da bulabileceğiniz gibi x ve y birbirine eşit çünkü problem simetrik. x ve y aynı yapılarda görünüyor her iki denklemde de. Bunların toplamı da e, bir olduğu için her ikisi de bir bölü ikişer oluyor. Bir bölü ikinin karesi bir bölü dört artı bir bölü ikinin karesi gene bir bölü dört toplam bir bölü iki çıkıyor. Bunu sizin de çok kolay yapabilmeniz mümkün. Burada geometri gösteriliyor. Bakınız z eşittir x kare artı y kare bir paraboloid, yukarıya bakan bir paraboloid. Bunun düzlemdeki eş, eşit değer çizgilerine bakarsak, yani yataydaki düzlemle kesitlerine bakarsak, öyle aynı merkezli çemberler çıkacaktır. x artı y eşittir bir doğrusuna bakarsak da, gene bu eğimi eksi bir olan x eşittir sıfırda y eşittir birden, y eşittir sıfırda x eşittir birden geçen doğru bunu gördüğünüz gibi buda e, z eşittir bir bölü iki eşit değer çizgisine teğet oluyor. Gene benzer olarak burdan y'yi çözseniz x cinsinden yerleştirince elde edeceğiniz fonksiyon böyle bir parabol. Bunun diğer problemden şöyle bir farkı var. Bir önceki probemde de gene böyle ikinci derece fonksiyonlar oluşmuştu. Doğrusal bir kısıtama fonksiyonu vardı ama onda en büyük değeri arıyorduk. Burada ise en küçük değeri arıyoruz. Bu da tabi uç değer dediğimizde zaten en küçük ve en büyük değerlere verilen ortak ad. Şimdi lagrange çarpanı yönteminin niye çalışıyor, niye anlamı nedir bunu belirlemeye çalışalım. Geometrik yorumu şöyle: Bize veriliyor z eşittir x ve y'nin fonksiyonu. Bir iki bilin, iki değişkenli bir fonksiyon. Birde x'le y arasında da bir kısıtlama veriliyor sıfır olarak, her zaman bu kısıtlamayı belirleyebiliriz. Gene burada görüyorsunuz her zaman karmaşık bir fonksiyon olsa bu g, y'yi x cinsinden çözemeyebiliriz onun için lagrange yöntemi en işlerliği olan yöntemdir. Biz buradan verilen bu fonksiyona, dan bir sıfır çıkararak dolayısıyla sayısal değeri değişmeyen yeni bir fonksiyon üretiyoruz. Bu fonksiyon ise üç değişkenli. Bu üç değişkenli fonksiyonun landa'ya göre türevi bize bu kısıtlamadan başka bir şey değil bu. Onu tekrar üretiyor. Bu da iyi bir şey çünkü tutarlı olduğunu gösteriyoruz. Görüyoruz. Bu üç değişkenli fonksiyonun x'e göre türevini alıyoruz, sıfırlıyoruz Bakınız x'e göre türevini alınca, f'nin x'e göre türevi eksi landa değişmiyor. Çünkü x'e göre türev alıyoruz. g'nin x'e göre türevi ve bunları benzer işlemi de y'ye göre türev yapınca gördüğünüz gibi üç bilinmeyen üç denklem oluşuyor. x, y ve landa bilinmeyenleri için bir tanesi kısıtlama denklemi olan diğer ikisi de bu üç değişkenli fonksiyonun x ve y'ye göre türevlerinden oluşan iki denklem. Şimdi bu ikinci ve üçüncü denklemi birleştirirsek bakınız burada e, landalı terimi sağa alalım. f'nin x'e göre türevi, f'nin y'ye göre türevi. Bunları bileşen olarak düzenlersek bu gradyan f oluşur. Sağ tarafta da landa çarpanı dışında g'nin x'e göre türevi birinci bileşen. g'nin y'ye göre ikinci türevi ikinci bileşen olmak üzere gradyan g olur. Şimdi hemen şu bilgiyi veriyor bize: Gradyan f'nin dersin ilk kısmında gördük anlamı şudur: Bu eşit değer çizgiden f x y eşittir bir sabit koyduğunuz zaman her zaman o sabitlere dik doğrultuyu verir. Gradyan g de zaten burada g x y eşittir sıfır bu eğriye dik olan bir vektör. Şimdi bunları çizersek şematik olarak, f x y herhangi bir c değerine eşit olduğu zaman böyle bir eğri olsun. g x y gene böyle bir eğri. Tabii c keyfi olduğu için f x y eşittır c bir, c iki sonsuz tane böyle eğri çizebilirsiniz. Ama bunlardan bir tanesi veya birkaç tanesi, sonlu sayıdaki olanı g x y'ye teğet olacak. Çünkü bu birleşim noktasında, bu ikisinin değdiği noktada ancak bu gradyan g'yle gradyan f'nin gösterdikeri vektörlerin paralel olduğunu görüyoruz. Çünkü bir vektör bir başka vektörün bir katıyla bir sayıyla çarpılmasına eşdeğer geliyorsa bu iki vektör birbirine paraleldir. Dolayısıyla lagrange çarpanı yönteminin anlamı bu. Verilen f fonksiyonunun gradyanıyla g fonksiyonunun gradyanının birbirine paralel olduğu yerlerde çözüm oluşuyor. Tabi birden fazla çözüm de oluşabilirdi mesela bu eğrinin düşününüz böyle gidiyor tekrar geliyor bir daha teğet olabilirdi veya burada bir başka fxy eşittir c'ye teğet olabilirdi ama sonlu sayıda çıkardı. Çok istisnai bir durum olarak bu bu yüzeyin içinde bir eğriyse o zaman zaten yapacak bir şey yok Sonsuz çözüm çıkardı o zaman ama bu çok istisnai bir şey. Şimdi Lagrange yönteminin zincirleme türevle eşdeğerliğini de düşünelim çünkü aynı problemi zincirleme türevle de çözebiliyoruz Lagrange çarpanıyla da çözebiliyoruz. Bakınız Lagrange çarpanıyla f'nin x'e göre tam türevini alırsak bunu en büyük veya en küçüğünü, uç değerini bulmak istiyoruz, dolayısıyla bu sıfır olmak zorundadır. Bunun zincirleme türevi f'nin x'e göre kısmi türevi, f'nin y'ye göre kısmi türevi ve y'nin x'e göre türevi bu uç değer olması nedeniyle. Diğer tarafta g zaten sıfır dolayısıyla g'nin herhangi bir türevi de sıfır, bunun sıfır olma nedeninin farklı olduğunu görüyoruz ama sonuçta bu da sıfır. Bunun zincirleme türevinden x'e göre kısmi türev y'ye göre kısmi türevle y'nin x'e göre çarpılması. Şimdi bu iki denklemi birleştirirsek kısa yazılımla fx bunu y, dy dx'i sağa alalım eksi fy kere dy dx olur. Burada da dy dx var bakınız gx x'e göre kısmi türev eşittir sağ tarafa alınca eksi işareti dy dx kere gy. Bu ikisi arasındaki Lagrange yöntemine benziyor çünkü gradyan f gradyan g'ydi. Buradan dy dx'i çözersek, ve lambdayla karşılaştırırsak lambdanın buradaki kısmi türevlerle ilişkisini buluyoruz. Yani bu kavramsal olarak zincirleme türevin eşdeğeri, fakat işlemsel olarak zincirleme türevi yapmak pek çok halde ve gerçek problemlerde hemen hemen mümkün değildir çünkü y'yi x'in fonksiyonu olarak bilmemiz lazım. Pek çok problemde bu bilinmez sadece x'le y arasında bir kapalı fonksiyon ilişkisi bulunur, o bakımdan uygulanamaz ama yapılan işlem bu bilinseydi kavramsal olarak lambdanın böyle bir anlamı olduğunu görüyoruz. Bu bir tekrar oluyor bu f eşittir xy birinci örnekte bunun sabit değerleri için mesela bir için bu hiperbol çifti, bu ve buradaki eksi bir için bu hiperbol çifti, dört için bu hiperboller tabi iki üç arada hepsi de var ama burada çizimi fazla karıştırmamak için böyle yapıyoruz. x artı y eşittir birde bir doğru hakikaten çözümün oluştuğu noktanın da bir bölü iki olduğunu biliyoruz ve işte burada bu noktada f fonksiyonunun bir herhangi bir değeri mesela buna teğet değil bizim kısıtlamamız z'nin ancak bir değerinde bu çözüm oluşuyor bu çözümün oluştuğu nokta da bu her iki çizginin dik vektörlerinin aynı doğrultuda olması. Bu doğrunun dik vektörü tabi ki doğruya dik vektör bu hiperbol eğrisinin dalının dik vektörü de gene bakınız gördüğünüz gibi bu şekil makul bir ölçeklilikle tutarlılıkla çizildiği için bunların ikisinin de aynı yönde olduğunu görüyoruz. İkinci problemde de z eşittir x kare artı y kare vardı bunun eşit değer çizgilerinin öyle değişik z eşittir bir bölü dört bir bölü iki gibi çeşitli değerlerde çemberler olduğunu görüyoruz. Kısıtlama çizgisi de kısıtlama koşulu da x artı y eşittir bir, o da bu doğru gerçekten de görüyorsunuz ki çözümün oluştuğu noktada bu doğru bir eşit değer çizgisine teğet oluyor. Bu nitekim bu noktada iki dik vektör aynı yönde oluşur bu da anlamı oluyor. Size bir ödev veriyorum, alanı altı olan bir levhadan tabanı kare olan en büyük hacimli dik prizma biçimindeki kapalı kutuyu yapmak istiyoruz. Bu kutunun boyutları ne olmalıdır. Bunu basit geometriden düşünebilirsiniz dik prizmalar içinde yan yüzeyi aynı olanların arasında en büyük hacim küpünküdür. Burada gene sözel problemden matematik diline geçişi yapalım. Uç değeri bulunacak fonksiyon tabanı kare olduğu için kare tabanına boyutlarına x diyelim tabanı xx olan kare bu x kare yüksekliğini bilmiyoruz y olsun, bu da y. Bu uç değeri bulunacak fonksiyon ama bu hiç kısıtlamasız değil, hiç kısıtlamasız olsa sonsuz çıkar gene, dolayısıyla anlamlı bir problem olmaz. Hayatta da yaşamda da zaten kısıtlamalar olmayınca iş dağılır gider. Doğada da böyle insan yaşamında da böyle verdiğimiz kararlarda da böyle ekonomide de böyle kısıtlamasız optimizasyon yok. Bu kısıtlama fonksiyonunu düşünelim kısıtlama fonksiyonu nedir, yan yüzeyleri bu karenin üzerine inşa edilmiş demek ki dört tane bunlardan var bu yüzeylerin tabanı x, yüksekliği y, dört tane bunlardan var. İki tane de alt ve üst kapak var bunlar da kare her biri x kare olduğu için iki tane alt üst kapağı koyunca da iki x kare, bunlar da altıya eşit olsun diyoruz ve bunu kısıtlamayı gxy eşittir sıfıra getirebilmek için altıyı sola aldığımız zaman bu da kısıtlama fonksiyonumuz oluyor. Tabi bunu gene başka türlü ilk yöntemler gibi yapabiliriz ama burada esas yapmak istediğimiz artık Lagrange çarpanına alışmamız. Zaten biliyoruz geometriden bunun bir küp çıkacağını x eşittir y eşittir bir olacaktır, bu durumda da hacim gene bir olacaktır ve gerçekten de x eşittir y eşittir bir koysanız buradan da altı olduğunu görüyorsunuz iki artı dört altı eksi altı eşit sıfır. Şimdi biraz daha karışıkça bir fonksiyonlar alalım ki Lagrange çarpanı yönteminin uygulanabilirliğini görelim. Şimdi böyle bir fonksiyon olsa buradan y'yi kolay çözemezsiniz var aslında kübik denklemin çözümü ama bunu uygulamak filan fevkalade zor dördüncü kuvvet olsa hele hiç çözüm yapamazsınız. Böyle bir fonksiyonun koordinat denkleminin başlangıcına olan en yakın noktasını bulmak istiyoruz ve bunun uzaklığını belirlemek istiyoruz. Şimdi bir kere bu eğri üzerindeki herhangi bir noktanın koordinatları x ve y dersek bunların nerede olduğunu bilmiyoruz çünkü x ve y serbest değişkenler x kare artı y karedir bunun koordinat denkleminin başlangıcına uzaklığının karesi ama karesinin en büyüğünü bulmak da kendisini bulmak aynı şey onun için karekökle uğraşmamak için uzunluk desek karekökünü de almak lazım ama mesela bu luzumsuz karıştıracağı için uğraşmıyoruz. Ama böyle de bir kısıtlamamız var diyoruz ki x ve y düzlemde herhangi bir noktada değil bu eğrinin üzerinde. Bu da kısıtlamamız demek ki x ve y bu eğrinin üzerinde bulunmaları demek bu denklemi sağlamaları demek. Dolayısıyla bu fonksiyonun gradyanını aldığımız zaman iki x eşittir lambda kere bunun gradyanı ikinci bileşeni de iki y bunun ikinci bileşenine eşit gradyanın ve buradaki problemi çözersek x eşittir y eşittir üç buluyor gene buralarda bu hesapla uğraşmayın diye çok basit hesabı olacak problemleri seçtik ki hesap karışıklığı ana yöntemi içselleştirmenizi anlamanızı engel olmasın diye. Burada yerleştirmeyle buradan y'yi çözeceksiniz götürüp burada yerine koyacaksınız garip bir fonksiyon çıkacak bu mümkün aslında çünkü kübik denklemin çözümü var ama dördüncü kuvvetler olsaydı onu hiç yapamazdınız. Burada işte görüyoruz ki Lagrange yöntemi tek çözümdür bu durumlarda Şimdi biz Lagrange denklemini daha yöntemini daha çok değişkene genişletmek isteyebiliriz çünkü biz burada sadece iki değişkenli fonksiyonlar için yaptık ve şu sonuçları bulduk. Üç bilinmeyen x y z var x y lambda var ve çünkü x ve y'yi bilince z'yi buluyoruz orada sorun yok ama lambda da bilinmeyenimiz. Bunun için de üç denklem var bu gradyanlardan iki denklem bir de bu kısıtlamanın kendisinden üçüncü denklem. İki bilinmeyenli iki değişkenli fonksiyonda sadece bir kısıtlama yapabiliriz ikinci bir kısıtlama getirseniz artık bir hareket edecek hali kalmaz çünkü bu sefer x y z'yi çok fazla kısıtlamış olursunuz veyahut bunun gibi iki denklem buradan gelecek buradan da bir iki tane bir kısıtlama gelirse bu problemin çözümü olmaz. Burada üç bilinmeyenle üç denklem çözebiliyoruz bunu çünkü burada bir de h x y olsaydı bizim üç bilinmeyenimiz var z x y burada bir denklem burada bir denklemde daha burada da üçüncü denklem üç bilinmeyenli üç denklem bu çözülürdü bir artık optimize edecek en iyiyi arayacak bir esneklik kalmazdı. Dolayısıyla iki değişkenli fonksiyonlarda sadece bir kısıtlama yapılabilir, ama üç değişkenli problemler var n değişkenli problemler de var. Eğer fonksiyonumuz x y z'nin fonksiyonuysa yani üç bağımsız değişken varsa burada bir veya iki kısıtlama getirebiliriz. İki bağımsız değişkenlide en fazla bir kısıtlama olabilir aksi takdirde x y z'yi bu iki kısıtlamayla birlikte çözeriz artık bir esneklik kalmaz. Burada bir kısıtlama koyduğumuz zaman problem bunun genellemesi oluyor üç boyuttaki gradyan yani x'e göre y'ye göre z'ye göre türevler, kısmi türevler üç denklem burada var. Lambdaya göre türevden de bu kısıtlama denklemi çıkıyor bu da dördüncü denklem. E dört bilinmeyenimiz var x y z ve lambda. Dört bilinmeyenden bu dört denklemi çözeriz. w bir bilinmeyen değil x ve y belli olunca hemen w'yi hesaplıyoruz. Ama bu çeşit problemlerde yani w'nin x y ve z'ye bağlı olduğu üç bağımsız değişkenli problemde bir ikinci kısıtlama da getirebiliriz. Şöyle ki G x y z eşittir sıfır H x y z eşittir sıfır gibi ikinci bir kısıtlama getirsek bu gene çözülebilir çünkü gene gradyan, fakat burada yapacağımız gradyan F'nin lambda kere gradyan G ve mu kere gradyan H'dan oluşması yani burada üç denklem çünkü gradyan F'nin x y z'ye göre kısmi türevleri var. G x y z bir denklem dört, bir de H beş. Gerçekten de beş bilinmeyenimiz var x y z lambda ve mu, bu beş denklemi çözeriz. Bir üçüncü kısıtlama getirsek bu mümkün olmaz çünkü üçüncü kısıtlamayı koysak x y z bilinmeyenler w de bunlar x ve z bilinirse w biline, bulunacak ama bir esneklik kalmaz çünkü üç tane de kısıtlamamız var demek x y z yanısıra bir de w var o zaman burada dört bilinmeyeni gerçekten bunun x y'ye göre bilinmeyenlerini çözdüğümüz zaman üç kısıtlama denklemi de olunca artık bu bilinmeyenleri x y z ve lambdayı bu denklemlerden çözebiliriz fazla kısıtlama olmuş olur. Dolayısıyla en genel halde n değişkenli bir fonksiyonda n eksi bire kadar kısıtlama koyabiliriz ama n tane kısıtlama koyamayız nasıl ki n'yi iki aldığımız zaman sadece n eksi bir yani bir tane kısıtlama, n'yi üç aldığımız zaman en fazla iki tane kısıtlama olabilir, ama daha az da olabilir. Burada bir örnek veriyorum basitçe bir fonksiyon yani üç bağımsız değişkenle tanımlanan bir fonksiyon ve bu küre üzerindeki yani x kare artı y kare artı z kare eşit bir onu bir bölü ikiye böldükten sonra küresi üzerindeki uç değerlerini bulmak istiyoruz yani bir kısıtlamalı problem. Bu kısıtlılık altında bir uç değer problemi olarak görebildiğimiz gibi bir mutlak uç değer problemi olarak da bakabiliriz çünkü mutlak iç değer probleminde de bu sınırdaki, sınır üzerindeki en küçük değerleri buluyoruz. Buradaki neyse, belki biraz düşünmenizi tavsiye ederim ama fazla da saplanıp kalmayın. Bu, yani mutlak değer problemleriyle de bir ilişkisi olduğunu burada hatırlatıyorum. Problemin gradyan F eşittir lambda kere gradyan G olacak bir de kısıtlama var bilinmeyenlerimiz x y z ve lambda, dört tane de denklemimiz var üç tane bu gradyanlardan gelen denklem bir de bu kısıtlamadan gelen dördüncü denklem dört bilinmeyen de x y z lambda problem çözülür. Burada bunun adımlarını veriyorum yani burada önemli olan bu artık bundan sonra cebirsel denklemleri çözmekte bir zorluk yok ama pratik zorluk var işte dört denklemimiz gradyan F'nin lambda kere gradyan G'ye eşit olmasından birinci bileşen, ikinci bileşen, üçüncü bileşen, dördüncü denklem de kısıtlamanın sıfır olması. İşte buradaki bu dört denklemden dört bilinmeyeni çözeriz bunların çözülmesi çok zor değil zaten problem de gene her zamanki gibi basit fonksiyonlarla çalışalım ki zor hesaplar altında ezilip ana kavramı öğrenmemezlik etmeyelim diye. Bu problemin çözümünü burada veriyorum işte bu verilen bayağı uzunca da sürebilir bu ama bir simetriler de var bu simetrileri de kullanarak burada mesela y ile z arasında bir simetri var buradan çeşitli çözüm aileleri oluşuyor ve buradan oldukça zengin bir çözüm de bulunuyor. Şimdi bu kısıtlama altındaki uç değer probleminden mutlak uç değer problemine çözüm üretilmesi de mümkün çünkü mutlak uç değer probleminde şunu diyorduk you bölgenin içinde oluşur you sınırda oluşur. E zaten bu kısıtlamayı kullanmak sınırdaki değerleri aramak demektir. Kısıtlamayı kullanmadan bulunan uç değerler de bölgenin içindekilerdir. Dolayısıyla burada kısıtlama eğer bir sürekli fonksiyon olarak veriliyorsa bu mutlak uç değer probleminin de eşdeğeri olduğunu görüyoruz. İşte bu örneği bu şekilde devam ettirince probleme bir mutlak uç değer problemi olarak baktığımızdaki sonucu buluyoruz. Burada mutlak uç değer problemi çünkü bir kapalı bölgemiz var bu başlangıçta verilen kürenin içi ve sınırı. Lagrange yönteminde sadece sınırdaki değerlerle ilgileniyoruz çünkü kısıtlama altında, ama kısıtlama olmadan da bölge içindeki uç değerleri bulabiliriz bunların karşılaştırmasından da mutlak uç değeri buluyoruz. İşte burada mutlak uç değerle Lagrange yöntemi arasındaki ilişkiyi de görmüş oluyoruz. Bir ödev veriyorum gene denklem basit sadece kavramsal olarak öğrendiğimiz şeyleri gene bir uygulamayla canlandırmak için burada biraz daha basit bir kısıtlama. Bu bir düzlem gördüğünüz gibi yani problemin sınırı şöyle, bu fonksiyon verilmiş bu üç değişkenli bir fonksiyon yani dört boyutlu uzayda bir yüzey. Bunu bu düzlemle kesiyoruz. İşte bunun oluşan sınırında geometrisini anlamak gittikçe tabi zorlaşıyor üç boyutun ötesine geçince ama mekanik olarak yapılacak işlem aynı. E, bu Lagrange çarpanı yontemiyle gradyan f landa kere gradyan g olacak. Buradan üç denklem bulacağız. Bir de kısıtlamanın kendisi dört denklem. Bilinmeyenlerimiz de x, y, z ve landa. Bu problemi çözmek çok zor değil. Gene bir ödev problemi var. Gene bunun hesabı gittikçe maalesef zorlaşıyor. Ama kavramda bir zorluk yok. Yani aynı fonksiyonun, birincisi aynı olan kısıtlama, ikincisi de ilk problemde aldığımız kısıtlama olmak üzere yani iki kısıtlamalı üç bağımsız değişkenli bir problemde uç değeri arıyoruz yani Lagrange yöntemiyle. Problem basit. İşte gradyan f eşittir landa kere gradyan g, nü kere gradyan ha. Burdan üç denklem var. Birinci kısıtlama buradaki denklem, ikinci kısıtlama buradaki denklem. Demek ki beş denklem oluyor. Beş de bilinmeyenimiz var. x, y, z, landa ve nü. Bu denklemler şunlar: Gradyan f'yi düşünduğümüz zaman bakınız buradan x kare var. Başka x'e göre türev yok. x kare eşittir landa kere, buna g dediğimiz için bunun x'e göre türevi bir. Sadece landa var ve bunun x'e göre türevi iki x. İki nü var. İki nü kere x. Benzer olarak bunun y'ye göre türevini aliyoruz. Sadece z, eşit olacak landa kere e, birinci kısıtlamanın y'ye göre türevi, o da bir. Bakınız burada sadece landa görünüyor. İkinci kısıtlamanın y'ye göre türevi iki y. Ama bu da nü ile çarpılıyor. Üçüncü örnek, üçüncü denklemde de z'ye göre kısmi türev. Sadece y geliyor. Burda gördüğünüz bu denklem var. İşte bura, iki de kısıtlamayi koyunca gördüğünüz gibi beş denklemimiz bunlar. Üçü kısmi türevlerden geliyor. İkisi de verilen kısıtlamalar. Bu problemde tabi bilinmeyen sayısı daha çok verilen kısıtlamalar. Ve daha da e, biraz daha zorlaşıyor çün, denklem sayısı arttıgı için ama, bu problem o kadar kolay sayılarla seçildi ki hemen çözüm mümkün olabiliyor. Burda x'le y, y ve z farklı yapıda ama y'yle z aynı yapıda. Burada da hakkaten y ile z'nin aynı değerlerde olduğunu ve birden fazla uç değer olduğunu görüyoruz. y ile z eşit ama x'e eşit değil. Gerçekten bu y ve z değerlerini kullanırsanız bu koşulları da sağladığımızı göreceğiz. Şimdi burada Lagrange yontemini bitirmiş oluyoruz. Hatırda kalması gereken şey Lagrange yonteminde bilinmeyen sayısını artırıyoruz. Buna karşılık uzay genişlediği için daha basit denklemler elde ediyoruz. Ve bu yöntemin üstünlüğü e, kısıtlamadan herhangi bir değişkeni diğerleri cinsinden çözmemiz gereği yok. Ve gerçek problemlerde de genelde kapalı bir fonksiyonla değişkenler arasında bir bağıntı verilir ve bundan da çözmek pek kolay olmaz. Ondan sonra yapılan iş Lagrange çarpanlarını getirdiğimiz zaman problemin kısıtlamayı içeren, daha yüksek sayıda değişkenle bir sade yerel uç değer problemine dönüşmesi. Bundan sonraki problemimiz de değişimler hesabı olacak. Bunu şimdilik açıklamayı erteliyorum ve buraya geldiğimizde de göreceğiniz gene bir uç değer problemi. Hoşça kalınız.
